Mies van der Rohe

Mies van der Rohe, influencer

Wat Mies van der Rohe had bij te dragen werd in 1929 internationaal duidelijk door zijn Duitse paviljoen voor de wereldtentoonstelling in Barcelona, dat later ‘het mooiste gebouw van de eeuw’ is genoemd. Open plan, met ruimtelijke compositie en dure materialen zoals marmer, onyx, travertin, gepolijst staal en groen glas. Die lieten zien dat de hoogste kwaliteit de bedoeling was, met perfecte afwerking. In het Barcelona Paviljoen werden tijdens de Wereldtentoonstelling de Spaanse koning en koningin ontvangen.

Avant-garde Ludwig Mies -later voegde hij Van der Rohe toe, de achternaam van zijn moeder- werd geboren in Aken. Op zijn vijftiende hielp hij in het kleine bedrijf van zijn vader, die meester steenhouwer was. Hij ging in de leer bij de ontwerper Bruno Paul, viel op door zijn eigen ontwerp en kwam in dienst bij de architect Peter Behrens in Berlijn. Behrens was lid van de vooruitstrevende en invloedrijke Deutscher Werkbund, organisatie van architecten, kunstenaars en ambachtslieden. Mies ontmoette door Behrens de jonge Walter Gropius en Le Corbusier, de avant-garde en de toekomstige giganten van modernistische architectuur. In 1911 ontmoette hij de Nederlandse architect Berlage. Mies zou ook worden beïnvloed door De Stijl: romantisch classicisme lag definitief achter hem. Pal na de Eerste Wereldoorlog ontwierp Mies van de Rohe zijn glazen wolkenkrabbers, revolutionair voor die tijd. Ook woningen voor een experimentele woonwijk in Stuttgart, waaraan Le Corbusier eveneens bijdroeg. Het vermaard geworden Duitse paviljoen in Barcelona volgde. De planningsprincipes ervan werden een jaar later toegepast in Brno in de Tsjechische Republiek, op het Tugendhat Huis, bewaard gebleven als een van de prototypes van moderne architectuur.

Hierna was Mies van der Rohe drie jaar directeur van Bauhaus, dat door de nazi’s zou worden gesloten. De Tweede Wereldoorlog niet afwachtend vertrok hij naar Amerika, waar de Duitse architect staatsburger zou worden. Hij werd er in Chicago hoogleraar architectuur aan wat nu het Illinois Institute of Technology is. Amerika maakte zo ook kennis met de idealen van Bauhaus. Minder is meer Mies van der Rohe ontwierp in 1939 in Illinois een nieuwe universiteitscampus – in de jaren vijftig uitgebreid met onder meer de Crown Hall, prototype van clear span building, overspanning van een ruimte zonder interne steunkolommen. Eenvoud en perfectie was voor Mies de rode draad. ‘Ik wil niet interessant zijn, ik wil goed zijn,’ zei hij eens. Zijn motto bij ieder project was ‘less is more’: minder is meer. Minimalistisch, maar perfect. Hij zei ook: ‘God zit in het detail’, en ‘schoonheid is de pracht van waarheid’ – een uitspraak die is toegeschreven aan Sint Augustinus, de Numidische theoloog/filosoof uit de vierde eeuw die invloed had op het westerse denken. Na de Tweede Wereldoorlog bouwde de Duitse architect in Amerika Farnsworth House (Plano, Illinois), een privéwoning die in bijna alle architectuurgeschiedenisboeken is opgenomen. Het huis bestond voornamelijk uit glazen wanden, en twee platen: voor het plafond en een vloer op poten. Voor Chicago ontwierp Mies de Promontory appartementen en Lake Shore Drive. Voor Detroit de Lafayette Towers, en kantoorgebouwen als Seagram voor New York, met een gevel van brons en marmer, en begin jaren 1960 het Federal Center in Chicago.
In het toenmalige West-Berlijn bouwde Mies van der Rohe de Neue Nationalgalerie, die werd opgeleverd in 1968. Het werd zijn laatste grote, tijdens zijn leven voltooide werk. De stad gaf hem er carte blanche voor. De maestro met wereldreputatie, die elders kantoortorens, woonblokken en conventiegebouwen had neergezet, mocht van Berlijn bouwen wat hij wilde. Wat hij bedacht is beschouwd als een twintigste-eeuws Parthenon, de overtreffende trap van universele ruimte, modernisme en het testament van een visionair.

Mies Anno nu
Stelden postmodernisten later in de twintigste eeuw het strenge functionalisme bij van de modernisten, de principes die Mies van der Rohe toepaste gelden nog altijd en zijn internationaal terug te zien. Ruim een halve eeuw na zijn dood wordt zijn werk nog altijd gebruikt als voorbeeld, inspiratie en discussiepunt.

Zijn Neue Nationalgalerie in Berlijn, icoon van modernisme, is recent voor € 140 miljoen gerenoveerd, en de grote tweejaarlijkse architectuurprijs van de Europese Commissie draagt zijn naam: Mies van der Rohe Award, kortweg EU Mies Award. Hedendaagse ontwerpers belichten het werk van Mies. Soms letterlijk, met rode laser, zoals de Spaanse architect Iker Gil dat in 2019 deed met een installatie in het Barcelona Paviljoen en Farnsworth House. De laserlijnen benadrukten de onderlinge verbanden van de gebouwen. ‘Het is belangrijk dit soort historische gebouwen opnieuw te interpreteren en ons nog nieuwe lessen te laten leren,’ zei Gil tegen architectuurwebsite Dezeen. ‘Ze waren hun tijd vooruit en we moeten ernaar blijven kijken.’

Bloomington 
In Canada was het Barcelona Paviljoen uitgangspunt bij het ontwerp uit 2019 van een Pool House in Sainte Marthe, in de buurt van Montreal. In het Italiaanse Vicenza gebruikte de studio van architect Didonè Comacchio in 2020 principes van Mies van der Rohe voor een voetbaltribune: met overhangend dak, zonder steunpilaren die het zicht zouden hebben belemmerd. In de Indiana Universiteit van Bloomington, in Amerika, werd recent een nieuw glazen gebouw opgeleverd naar oorspronkelijk ontwerp van Mies van der Rohe: 18 bij 43 meter, in wit staal en met glazen wanden. Het New Yorkse architectenbureau Thomas Phifer deed de hedendaagse aanpassingen, zoals een hydraulische lift, trap en isolatieglas. Het ontwerp stamde uit de tijd van het Farnsworth House, maar werd destijds nooit gebouwd door geldgebrek. MoMA, het Museum of Modern Art in New York, bleek het ontwerp nog in bezit te hebben. Over de bouw nu zei de universiteit, waar het pand onderdeel is van de School of Art, Architecture and Design: ‘Er kan geen grotere inspiratie voor ons zijn dan te leren en werken in een meesterwerk van deze titaan van twintigste-eeuwse architectuur.’

Open ruimte = open geest 
Het was een bezoek aan Mies van der Rohes Neue Nationalgalerie in Berlijn, decennia terug, dat de Japanse architect Riken Yamamoto deed nadenken over het modernisme. Yamamoto, dit jaar winnaar van de Pritzker architectuurprijs (zie pag. 54 van dit nummer), liet zich er sterk door beïnvloeden. De Japanner zag in Berlijn ‘de strenge simpelheid’ van Mies van der Rohe, en het verband met wat er aan overdadige architectuur aan vooraf was gegaan in de negentiende eeuw. De strakke lijnen van het modernisme zijn prominent terug te zien in Yamamoto’s eigen werk. Zijn Future University van Hakadote, die hij in 2000 ontwierp is een doos van glas en wordt weliswaar overspannen door een dak mét steunkolommen, maar laat ook zien hoe groot de rol is van ‘ruimte’ voor deze architect. Yamamoto wijst op het motto van de universiteit: ‘Open ruimte = open geest’.

Artistieke vader 
De beroemde Franse architect Jean Nouvel (1945) heeft gezegd Mies van der Rohe te zien als zijn ‘artistieke vader’. Terecht, vinden deskundigen. ‘Nog een meester in glas en licht die precieze structuren gebruikt voor ijlere architecturale doeleinden.’ Jean Nouvel ontwierp voor ons land het transparante EPO-gebouw in Rijswijk. In de oude Franse industriestad Nantes bouwde Nouvel het Paleis van Justitie (1993-2000) op de oever van de Loire, met strakke Bauhaus lijnen, en Mies van der Rohes ontwerp van zijn museum in Berlijn duidelijk herkenbaar.

Restauratie in Berlijn 
De Britse architect Sir David Chipperfield kreeg in 2012 de opdracht de Neue Nationalgalerie te restaureren, het moderne museum dat Mies van der Rohe in Berlijn had gebouwd in de jaren 1960. De klus was klaar in 2021, en kostte € 140 miljoen. Chipperfield was vorig jaar winnaar van de Pritzker-architectuurprijs en is meester in het combineren van nieuw met wat er al stond. Maar bij de Neue Nationalgalerie moest hij zich zoveel mogelijk houden aan ‘Mies’. Geen eenvoudige taak, vertelde de Brit aan kwaliteitskrant The Guardian. Een verrassing voor Chipperfields team was de ontdekking hoe slecht het gebouw was. Wat er uit zag als eiken bleek multiplex te zijn, het beton onder granieten platen was er slecht aan toe, net zoals de elektrische en mechanische systemen boven de plafonds. Het gebouw lekte en er was condens. Chipperfield moest oplossingen bedenken. Het was in de Neue Nationalgalerie – juist door het minimalistische strak tot op het bot – bijvoorbeeld niet mogelijk om in de nieuwe versie gewoon dubbele beglazing te zetten. Het antwoord werd gevonden in het vervangen van de 16 mm ruiten door twee gelamineerde glazen platen van ieder 12 mm dik. Die kwamen uit China. Vier jaar werd, tot in Amerika toe, gezocht naar het juiste matzwart voor het staalwerk. Hedendaagse oplossingen werden discreet verwerkt. Led-verlichting, vloerverwarming, een lift. Aan de overkant wordt nu door de Zwitserse architecten Herzog & de Meuron gebouwd aan het Museum van de Twintigste Eeuw -Museum der Moderne: een gebouw met een puntdak dat via een tunnel gekoppeld wordt aan de Neue Nationalgalerie van Mies. Na grote kritiek op de niet-duurzame bouwplannen werd, na aanpassingen, in februari de eerste steen gelegd.

Renovatie in Washington 
De Nederlandse architect Francine Houben, van Mecanoo in Delft, kreeg de taak de enige bibliotheek te renoveren die Mies van der Rohe ooit heeft ontworpen. Deze bibliotheek in Washington DC, de Martin Luther King Jr. Memorial Library, werd in 1972 geopend. Binnen heeft Houben nu in het oog lopende trappen toegevoegd, en op het dak een tuin die niet is te zien vanaf de straat. De renovatie nam drie jaar in beslag. Mecanoo werkte samen met OTJ Architects uit New Orleans. De architecten hadden als focus het oorspronkelijke gebouw te behouden, maar met meer open ruimten. ‘Mies ontwierp een passieve bibliotheek om in te zitten en te lezen, maar de herboren versie is gemaakt om actief te zijn, een plaats om te doen en te ontmoeten’.
In lijn met de spirit van Martin Luther King. De architecten kozen ook voor andere materialen en zachtere lijnen, maar noemen dat ‘synergie met, geen tegengestelde van het oorspronkelijke gebouw.’

Dat het werk van Mies van der Rohe designers anno nu niet koud laat blijkt ook uit het boek ‘Almost Nothing, 100 Artists Comment on the Work of Mies van der Rohe’ uit 2018. Daarin laat de Amerikaanse architect Christian Bjone honderd kunstenaars, voor- en tegenstanders, vertellen over het werk van Mies van der Rohe: niet alleen collega-architecten, ook schilders, beeldhouwers, regisseurs. Werk komt aan bod van onder andere Daniel Libeskind, Rem Koolhaas en Yves Klein. Zelf ook niet de kleinsten.

EU Mies Award
Toonaangevende hedendaagse architectuur in Europa wordt tweejaarlijks beloond met de Mies van der Roheprijs – kortweg EU Mies Award. De prijs wordt georganiseerd door de Europese Commissie en de Fundació Mies van der Rohe. Deze Spaanse stichting werd begin jaren 1980 opgericht voor de reconstructie van het Mies van der Rohes Duitse Paviljoen in Barcelona, dat destijds na de wereldtentoonstelling van 1929 was afgebroken. Kort voor de Olympische Spelen van 1992 is het Paviljoen herbouwd. Het staat aan de voet van de Mont Juïc in Barcelona. De stichting moedigt tegenwoordig studie aan van de moderne beweging, het werk van Mies van der Rohe en de designer Lilly Reich met wie Mies samenwerkte. De EU Mies Award is een van de belangrijkste architectuurprijzen van Europa.De award geeft bekendheid aan hoogwaardige architectuur op conceptueel, sociaal, cultureel en technisch gebied, en de bijdrage ervan aan het welzijn van burgers en duurzame ontwikkeling in Europa.Voor de EU Mies Award waren dit jaar ruim 350 inzendingen. De prijs is midden mei uitgereikt aan Gustav Düsing and Max Hacke, voor hun ontwerp van een ‘Study Pavilion’ voor de technische universiteit van Braunschweig. Eerder werd de prijs gewonnen door Snøhetta, David Chipperfield en Lacaton & Vassal. Ook door de Nederlandse architecten Rem Koolhaas en Xander Vermeulen Windsant.

Mies-prijs voor jong talent
Om nieuw talent aan te moedigen werden in 2016 ook de jaarlijkse EUmies Awards Young Talent gelanceerd. Werk wordt bekroond van net afgestudeerde jonge architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten uit Europa en geselecteerde derde landen.
De winnaar 2024 is SUMA Arquitectura, zie foto 13.
De winnaars ontvangen € 5000, publiciteit en steun aan het begin van hun carrières. Omdat de toekomst in hun handen ligt, worden ze ook betrokken bij de uitbreiding van een netwerk met al gevestigde architecten. EUmies Awards Young Talent is georganiseerd door de Mies van der Rohe Stichting, met steun van Creatief Europa, in samenwerking met de European Association for Architectural Education (EAAE) en de Architects Council of Europe (ACE-CAE). Creatief Europa is het programma van de Europese Commissie ter ondersteuning van de cultuur en audiovisuele sectoren. Vorig jaar werd door de Mies van der Rohe Stichting nog een prijs toegevoegd: de Young Talent Open, voor deelname van scholen in Afrika en Europese Naties die niet onder Creatief Europa vallen.

Info: