Thomas Heatherwick

Kruistocht tegen onmenselijk ontwerp

Voor Thomas Heatherwick, Brits ontwerper, is het duidelijk. Voor hem is minimalisme in stedenbouw een uit de hand gelopen twintigste-eeuwse creatie die heeft geleid tot een ‘globale catastrofe’. Eentonig, geestdodend. En het maakt ziek: niet alleen de maatschappij, ook de miljoenen mensen die wonen en werken in een omgeving waar alles ondergeschikt is aan functionaliteit en rechte lijnen.
Heatherwick (1970) baseert zijn uitspraken op neurowetenschap en cognitieve psychologie. Onderzoek heeft aangetoond dat stresshormonen toenemen in een te strakke, zielloze omgeving. “Ons brein heeft impulsen nodig”, zegt hij in zijn recente boek Humanise. “Biologisch zijn we geprogrammeerd om onze omgeving voortdurend te scannen. Rechte lijnen en gebrek aan afwisseling voelen als onveilig en dit werkt door in de hersenen. In het verlengde hiervan liggen ernstige lichamelijke ziektes en depressies. Een grote omwenteling in de huidige architectuur is dus noodzaak.”
In Londen richtte hij dertig jaar geleden zijn Heatherwick Studio Design & Architecture op, nu een bureau met 250 werknemers. Thomas Heatherwick zelf is ontwerper, maar de meeste teamleden zijn architect. Met vestigingen in Azië en Amerika maken ze gebouwen, ruimtes, masterplans, objecten en infrastructuur. Ontwerpen die niet recht langs de lineaal zijn, maar afwisselender: met speelsere vormen, parken op palen boven rivieren, variaties in materiaal.
Zijn kruistocht om ontwerp menselijker te maken noemt hij, net zoals zijn boek, ‘Humanise’: bouwen met betrokkenheid op een manier die verbindt en de geest verheft. Het is ook de grondslag van een nieuwe Masterstudie in architectuur, die volgend jaar in Engeland van start gaat. Lesonderdeel wordt ‘het idee van emotie als designfunctie’.

Voor Heatherwick Studio staat sociale duurzaamheid voorop, impact, en het koppelen van natuur en genot. De oprichter lanceert nu de nieuwe Master architectuurstudie met de Universiteit van Loughborough, om tegenwicht te bieden aan de heersende conventionele opleidingen, en architectuurstudenten aan te moedigen breder te denken “in plaats van ze te dwingen tot confirmeren”. Ook met wat hij elders neerzet laat Heatherwick zien wat hij bedoelt.
In Utrecht begint op het Jaarbeursplein volgend jaar de bouw van Heatherwicks Oopen, multifunctionele hoogbouw die beplanting krijgt op verspringende terrassen en rond wordt, als contrast tussen de rechthoekige buurgebouwen. Dit nieuwe hart voor Utrecht moet klaar zijn in 2028.
In Tokyo werd vorig jaar Azabudai Hills door Heatherwicks studio voltooid, een divers stadsdistrict vol glooiingen en groen als cruciaal onderdeel van het geheel. In New York zette Heatherwick in de Hudson rivier een park op 132 palen (Little Island, 2013-2021) die zestig meter onder water in gesteente zijn verankerd. Er werd jaren de tijd genomen voor de bouw om rekening te houden met het kwetsbare mariene milieu. In New York stond Heatherwicks ‘Vessel’ al (Hudson Yards, 2013), een koperkleurige structuur met 2500 traptreden en uitzicht op -rechthoekig- Manhattan.
De Britse ontwerper gebruikte, in plaats van ze te slopen, oude graansilo’s in Kaapstad als basis voor een museum voor hedendaagse Afrikaanse kunst (Zeitz MOCAA, 2017). Met de gelijkgestemde Deen Bjarke Ingels werkte hij kort daarvoor in Californië aan het nieuwe hoofdkwartier van Google, flexibele bouw voor 5000 werknemers. Deze Bay View Campus, op 16 hectare, is aangepast aan de ecologisch belangrijke wetlands rondom.
In 2012 bouwde Heatherwick in Leeds een welvend ‘Maggie’s Pavillion’, voor de gelijknamige Britse liefdadigheidsorganisatie die menselijker ontmoetingsruimten bouwt voor kankerpatiënten. Ruimten ook met veel groen. Het verband met natuur belichtte Heatherwick in 2010 al op de wereldtentoonstelling van Shanghai, waar toekomst van de steden hoofdthema was. Heatherwick zette er een Brits paviljoen neer als een reusachtige pluisbol. Een ‘Seed Cathedral’ van vijftien bij tien meter met 60.000 transparante sprieten waarin zaden waren verwerkt – een verwijzing naar de collectie van Kew Gardens, de botanische tuin in Londen die een zadenbank heeft van wereldbelang.
Door dit succes in Shanghai verwezenlijkt Heatherwick daar nu ‘1000 Trees’, een multi-functioneel gebouw: als een berg, met een exoskelet als structuur. Met 800 kolommen, met daar bovenop enorme plantenbakken. De façade aan de achterkant is een kleurige uitstalkast met grote culturele snapshots en kunst.
In Singapore zette hij in 2013 The Hive neer voor de Nanyang Technological University, als ‘Learning Hub’, een nieuwe leeromgeving voor het digitale tijdperk. Heatherwick bedacht twaalf kleine torens, van gewapend beton dat eruitziet als handgevormde klei. Met mallen werden panelen gemaakt die onderling verschillen in kleur en structuur, ook met reliëfs.

Dogma’s 
Een scherp contrast met strakke lijnen en koud ogende materialen. Hoe ‘de grenzeloze saaiheid’ van streng minimalisme zo lang aan de macht heeft kunnen zijn analyseert Thomas Heatherwick in zijn boek Humanise (2023). Het boek is dit jaar ook in China uitgebracht. De Londense ontwerper onderkent dat minimalisme een belangrijke rol vervulde tijdens de wederopbouw. Er was snel veel woonruimte nodig, de maatschappij zat in een stroomversnelling. Rechthoek was mantra.
Maar het minimalisme is een toepassing geworden die architecten wereldwijd te lang hebben vastgehouden, zegt Heatherwick. Volgens hem hebben ze dat óók gedaan om bij vakbroeders in de smaak te vallen, en serieus te worden genomen door de elite beroepsgroep die ‘strakke lijnen’ klakkeloos gelijkstelt aan ‘mooi’. De dogma’s moeten worden losgelaten. “Want door saaie gebouwen functioneren we slechter. Ze zijn onmenselijk”. Heatherwick wil om die reden dat architecten stoppen zichzelf op de borst te slaan en elkaar te bekronen voor doodsaai ontwerp dat ze in jargon de hemel in prijzen, in wederzijdse zelfbevestiging.

‘Schizofrenie van Le Corbusier’ 
Hij wijst erop dat zélfs Le Corbusier -als modernist groot aanhanger van functie zonder franje- ergens op een heuvel in Frankrijk een moderne kapel bouwde met gebogen lijnen. Thomas Heatherwick noemt deze Notre Dame du Haut (Ronchamp, 1955) een van de beste gebouwen die hij ooit heeft gezien. “Betaalbaar gebouwd, niet ogend als iets van de lopende band, maar een fascinerende creatie van menselijke fantasie. Subliem”.
Haaks op het andere ontwerp van Le Corbusier, die gebouwen zag als machines om in te wonen en werken. Voor wat niet functioneel was, was geen plaats. Het ging Heatherwicks verstand te boven hoe Le Corbusier in staat was geweest tot zulk drastisch ánder ontwerp. “Wat was deze ogenschijnlijke schizofrenie die massaverveling predikte maar ook in staat was tot zulke briljante menselijke individualiteit? Hoe kon Le Corbusier op het oog alles wat hij predikte in de steek laten? Ik had geen idee. Nu wel. Er is een diep menselijke behoefte aan natuurlijker vormen en dat is als noodzaak inmiddels wetenschappelijk bewezen.”

Gaudí 
Thomas Heatherwick heeft architecten leden genoemd “van een modernistische sekte, die tijdens hun studie zo zijn geïndoctrineerd dat ze zijn gaan denken dat het publiek er niet toe doet”. Maar het publiek ziet wel dagelijks wat die architecten hebben neergezet, zegt hij terecht. Dus moet er rekening worden gehouden met het publiek.
Een gebouw moet voor hem iets toevoegen. En dan niet een gevoel van vervreemding, onveiligheid en eenzaamheid. Maar iets waar je graag naar kijkt. Zoals Casa Milà van de Spaanse architect Gaudí. Toen Heatherwick het intrigerende pand met de golvende gevels voor het eerst zag in Barcelona, zag hij ook de reactie van het publiek: stokstil starend. “Casà Mila blijft je blik trekken voordat je het gebouw gaat begrijpen. Het doet iets met je. Je rekt er je nek voor uit en gaat erdoor grijnzen.”
Casa Milà is voor hem veel meer dan een luxe appartementengebouw voor een handvol gebruikers. Het is ook het inspirerende decor in het leven van talloze stedelingen. Heatherwick herhaalt dat gebouwen door veel méér mensen van buiten worden gezien, dan het aantal mensen dat het gebouw daadwerkelijk gebruikt. Ook al is het van binnen nog zo comfortabel, de buitenkant gaat veel meer mensen aan en beïnvloedt hun welzijn. “Honderden miljoenen mensen hebben Casa Milà gezien en dat heeft hen sheer joy (pure vreugde, red.) gegeven. En dan te bedenken dat Gaudí door Barcelona zwaar beboet werd voor het overtreden van bepaalde bouwregels. Terwijl hij de stad iets had gegeven van onschatbare waarde.”
Om van de Sagrada Familia maar niet te spreken. Deze uitzinnige kathedraal van Gaudí, zegt Heatherwick, “steekt vuurwerk af in je hoofd”. Het is een viering van mens-zijn en van het menselijk kunnen, niet alleen maar gemaakt om geld op te leveren voor een huurbaas, of om 35 jaar het hoofdkwartier te zijn van een verzekeringsmaatschappij. “Het geeft mensen het gevoel dat ze ertoe doen”.

Stel vragen 
Hij roept het publiek met zijn Humanise campagne op vragen te stellen over de eigen omgeving. Het moet transparanter worden wie er direct verantwoordelijk is voor de keuzes die iedereen dagelijks aangaan. Want wie zegt er nou precies ‘ja’ op de geestdodende bouw? Welke bestuurders, instanties, architecten en aannemers zijn dat? Antwoord op die vraag maakt bewuster.
De Londense ontwerper snapt natuurlijk ook wel dat niet elke nieuwbouw zo spectaculair kan zijn als een Gaudí. En hij beaamt dat er anno nu interessante bouw bestaat. “Maar 99 procent van alle nieuwbouw is dat niet”. En precies die kille realiteit heeft de maatschappij verhard. Er zijn getto’s door ontstaan en veel van die nieuwbouw, die slecht veroudert, wordt na veertig jaar weer gesloopt. Niemand die dat tegenhoudt, omdat niemand iets geeft om zielloze gebouwen. Ontwerp dan wat anders, zegt Heatherwick. Iets waarvoor wordt gevochten om het langer te behouden. Omdat het bijdraagt aan het grotere geheel, en door betere bouw niet snel uit elkaar valt en duurzamer is. Hij haalt met afgrijzen mondiale cijfers aan van massa-sloop, ook in eigen land. Hoe vervuilend en verspillend is dát.

Rudolf Steiner 
Dat hij het zelf over een andere boeg heeft gegooid met gevarieerder ontwerp komt niet uit de lucht vallen. Zijn moeder ontwierp juwelen en nam hem als jongen mee naar workshops waar werd gewerkt met allerlei materialen en technieken. Lassen, ijzerwerk, glasblazen, beeldhouwwerk. Zijn overgrootvader was eigenaar van modezaak Jaeger. Zijn grootmoeder was in de jaren dertig textielontwerper en had in Berlijn gestudeerd. “Ze kleedde zich als een oude ballerina en had gewerkt voor de architect Ernö Goldfinger, die de Trellick Tower had ontworpen in Londen”.
Thomas Heatherwick werd naar een school gestuurd op basis van het gedachtengoed van antroposoof Rudolf Steiner. Daar lag de nadruk op tuinen en ambachtelijk werk. Hij studeerde driedimensionaal design in Manchester en meubelontwerp aan de Royal College of Art in Londen. In zijn eindjaar vroeg de grote Britse ontwerper Terence Conran hem om een ontwerp voor zijn eigen huis – een paviljoentje met gebogen multiplex. Meer opdrachten volgden. Sculptuur, een brug, een spectaculaire ziekenhuisgevel in Londen, een café aan de kust, lijkend op een schelp en met een stalen buitenkant (East Beach Cafe, Littlehampton 2007).
Tijdens zijn studie werd Thomas Heatherwick uitgenodigd voor architectuurcolleges in Edinburgh door beroemde achitecten. Het viel hem op dat in die branche weinig daadwerkelijke bouwervaring was. Bijna niemand bleek zélf veel te maken: architecten zagen zichzelf vooral als kunstenaar en de discussie bleek hoofdzakelijk intellectueel te zijn.
Heatherwicks visie werd en wordt in de branche niet overal gewaardeerd. Critici hebben hem ‘een capabele binnenhuisontwerper’ genoemd. Maar wel een ontwerper die met zijn team wereldwijd bouwt, en net de opdracht heeft gekregen de iconische Post Office Tower onder handen te gaan nemen. Dat is de beroemde communicatietoren die op de monumentenlijst staat en in Londen overal zichtbaar is: in het dagelijks decor van miljoenen Londenaars.

Info:
Riken Yamamoto