Diébédo Francis Kéré

Waardigheid in bouw

Weer is de belangrijke Pritzkerprijs, internationaal de hoogste bekroning voor architectuur, toegekend aan een architect die kan toveren met schaarste. Vorig jaar ontvingen Anne Lacaton en Jean-Philippe Vassal de prijs, het Franse architectenduo dat in Afrika leerde veel te doen met weinig en nu in eigen land geen gebouwen sloopt, maar ze slim aanpast. De Pritzker-winnaar van dit jaar is de in Berlijn gevestigde architect Diébédo Francis Kéré, afkomstig uit Burkina Faso. De bouwmethode van de school die hij neerzette in zijn geboortedorp Gando (2004) kreeg elders in Afrika navolging, door het gebruik van plaatselijke materialen, aanpassing aan de omgeving in combinatie met hedendaagse kennis. ‘Zijn tegelijkertijd lokale en globale perspectief gaat veel verder dan esthetiek en goede bedoelingen,’ concludeerde de Pritzker-jury, die nu duidelijk de voorkeur geeft aan duurzame en verantwoorde oplossingen boven extreme glanspaleizen.

Diébédo Francis Kéré, de eerste zwarte architect die de Pritzkerprijs wint, laat zien dat soberheid beeldschoon kan zijn. Hij komt uit een land waar, net zoals in veel andere delen van de wereld, geworsteld wordt met het buiten houden van hitte. De architect laat geen airconditioning loeien maar zoekt de oplossing in dubbele daken, windtorens, indirect licht, dwarsventilatie en schaduwkamers. Pritzker noemt het ‘een ad-hoc, hoog presterend en expressief architecturaal vocabulaire dat niet alleen zijn kernstrategie is geworden, maar ook status heeft gekregen door waardigheid in bouw.’
In West-Afrika wordt op dit moment gewerkt aan Kéré’s ontwerp voor nieuwe parlementsgebouwen. Zijn werk slaat ook aan in Europa en Amerika. In Berlijn noemt zijn bureau de toegepaste stijl ‘utopisch en pragmatisch, hedendaagse architectuur die de verbeelding voedt met een afro-futuristische visie’. Zelf zegt hij: ‘Ik wil mensen aanzetten tot dromen, tot het werkelijk veranderen van het gedachtepatroon en te proberen te creëren en innoveren. Ik voel me nuttig.’

Veilige plek 
Het eerste besef van wat ‘architectuur’ is kreeg Diébédo Francis Kéré mee van zijn geboortedorp in Burkina Faso, met een extreem klimaat een van de armste landen ter wereld. Schoon drinkwater was er niet, ook geen elektriciteit of infrastructuur – laat staan architectuur. Maar wél was er grote gemeenschapszin. Iedereen zorgde voor de kinderen en het hele dorp was hun speelterrein. De dagen waren gevuld met het zorgen voor basisbehoeften, bouwen, praten, samenzijn. ‘Ik herinner me de kamer waarin mijn grootmoeder verhalen vertelde bij een klein lichtje, wij daar dicht omheen, omringd door haar stem, ons sommerend dichterbij te komen en een veilige plek te maken.’
Diébédo Francis Kéré (1965) was de oudste zoon van de village chief van Gando en hij mocht als eerste van de gemeenschap naar school – alleen had het dorp geen school. Op zijn zevende werd hij daarom naar Tenkodogo gestuurd, naar een school van cementblokken zonder ventilatie en met gebrek aan licht. Daar zat hij samen met ruim honderd andere leerlingen uren achter elkaar opeen in grote hitte. Die omstandigheden deden hem bezweren ooit betere scholen te maken. Wat betere architectuur in Burkina Faso volgens hem was legde hij later uit met ‘een klas waarin je kunt zitten, licht hebben dat is gefilterd.’ Met als kernvraag hoe je de hitte kunt wegnemen van de zon, maar het licht te gebruiken in je voordeel. ‘Klimaatomstandigheden creëren voor basiscomfort maakt echt lesgeven, leren en stimuleren mogelijk.’ [Pritzker biografie, 2022]. Op zijn website zegt hij: ‘Het is volgens mij fundamenteel na te denken over wat er ís op de plek waar je gaat bouwen, en dan na te gaan wat ik als architect kan bijdragen. Hoe ik dingen anders kan doen om een situatie te veranderen die niet de beste is.’ [Kerearchitecture.com, 2022]

Schoolbouwstenen voor Gando 
Veel andere landen beseffen pas sinds kort dat de wereld moet woekeren met wat er beschikbaar is. Kéré kent de schaarste en een meedogenloos klimaat vanaf zijn vroegste jeugd, en verbetering van omstandigheden met haalbare middelen werd zijn missie. Als midden-dertiger zou hij een stichting opzetten, aanvankelijk met de naam ‘schoolbouwstenen voor Gando’, om geld in te zamelen en te pleiten voor het recht van een kind op een goed klaslokaal. Aan de school die hij vervolgens voor zijn geboortedorp bouwde (2004) hielp de bevolking actief mee.
Veel onderdelen werden met de hand gemaakt – de bakstenen van aarde, en op het dak kwamen simpele platen als zonwering, met ventilatie door open tussenruimtes en luiken.
Kéré ging in 1985 naar Berlijn, dankzij een beurs, voor een beroepsopleiding in houtwerk. Overdag leerde de jonge Afrikaan daken en meubels maken, en er was avondles. In 1995 kreeg hij een beurs voor de Technische Universiteit van Berlijn. Hij haalde daar een graad in architectuur in 2004, hetzelfde jaar waarin hij de Aga Khan prijs voor architectuur ontving voor het succes van de basisschool van Gando. Een jaar later vestigde hij zijn eigen praktijk in Berlijn.
De Pritzker-jury haalt naar voren hoe Diébédo Francis Kéré zijn ideeën, technische kennis, inzicht in milieu en esthetische oplossingen introduceerde in Gando. ‘Hij heeft zijn Europese architecturale vorming en werk gecombineerd met de tradities, behoeften en gewoonten van zijn land. Hij was vastberaden de onderwijsmiddelen van een van de internationaal toonaangevende technische universiteiten mee terug te nemen naar zijn geboorteland en daarmee de autochtone kennis, cultuur en maatschappij te verheffen. Hij heeft altijd nagestreefd dit te doen met groot respect voor plaats en traditie, maar tegelijkertijd transformerend wat mogelijk is. Zoals bij de basisschool voor Gando [..] waaraan hij later nog huisvesting voor onderwijzers heeft toegevoegd, en een bibliotheek. Daar begreep Kéré dat een ogenschijnlijk simpel doel, een comfortabele school voor kinderen, het hart moest zijn van zijn architecturale project’.
Ook in andere delen van Afrika -Mozambique, Oeganda, Kenia, Senegal- wordt zijn voorbeeld gevolgd. De projecten maken niet alleen onderwijs en medische zorg mogelijk, maar scheppen ook werkgelegenheid. De meeste ontwerpen worden geleverd door Kéré’s studio in Berlijn, door een compact team architecten ‘binnen een horizontale hiërarchie en flexibele structuur’. De betrokkenen werken aan design én projectmanagement, in nauwe samenwerking met het team in Burkina Faso en plaatselijke deskundigen op de internationale locaties.

Democratische waarden 
In Benin bouwt Kéré op dit moment aan de National Assembly, het nieuwe parlementsgebouw in Porto Novo. In het ontwerp moesten de democratische waarden worden verwerkt (openheid, transparantie), en de culturele identiteit van de burgers. De architect heeft de palaverboom gebruikt als uitgangspunt, inhakend op de oude Afrikaanse traditie besluiten voor de gemeenschap te nemen onder een boom. Het park buiten loopt door tot aan de voet van het gebouw, de ‘stam van de boom’: in de schaduw ervan kunnen de burgers elkaar ontmoeten en debatteren, net zoals binnen ook gebeurt door de volksvertegenwoordiging.
Ook voor zijn eigen land ontwierp de architect een nieuw
parlementsgebouw met monumentale piramidestructuur en panorama’s: letterlijk en figuurlijk nieuw uitzicht na roerige politieke tijden. Maar op dit moment ligt dat project in de hoofdstad stil – door politieke omstandigheden.
Kéré bouwde Lyceum Schorge, in de derde grootste plaats van Burkina Faso (Koudougou, 2016), met modules rond een binnenplaats die beschermen tegen wind en stof. De rode bouwstenen van lateriet komen uit de omgeving. Het materiaal absorbeert daghitte en laat de warmte ’s nachts los. Door daksluizen kan hitte ontsnappen uit klaslokalen. Om de muren is, als een schil, een tweede gevel gezet van eucalyptushout. Dat filtert ook het licht in de tussenruimten waar scholieren samenkomen tussen de lessen. Het schoolmeubilair is gemaakt van plaatselijk hardhout en staalresten van de dakconstructie.
Voor Kenia ontwierp Kéré de Lions Campus (2021). Deze ICT-school met honderd ‘werkstations’ is gebouwd in een gebied met hoge jeugdwerkloosheid om gratis kwaliteitsonderwijs te bieden, en jonge ondernemers niet weg hoeven te trekken uit hun gebied van herkomst. De school ligt van verre zichtbaar op een glooiende heuvel; de ventilatietorens steken er hoog bovenuit, de vorm is gebaseerd op de termietenheuvels in het omringende landschap.

Baobab 
Ook buiten Afrika is Kéré’s werk bekend geworden, in Europa en Amerika. Xylem is het paviljoen, en markante reflectiepunt, bij het Tippet Rise Art Centrum in Montana (2019, Verenigde Staten). De abri is met houten stammen gebouwd en is massief en licht tegelijk. Sarbalé Ke (‘Huis van Viering’), ook in Amerika, was een tijdelijke installatie ter gelegenheid van het Coachella kunst- en muziek festival (Indio, Californië 2019): een explosie aan kleur, de vorm ontleend aan de baobab-boom die vereerd wordt in Kéré’s vaderland. ‘In mijn land is de baobab de belangrijkste boom. Daar kom je samen, vier en discussieer je. En het trekt dieren aan. Het is spiritueel. Je loopt er gevoelsmatig op af.’ De architect zette in Californië 12 ‘baobab’-torens neer, stalen constructies met houten panelen. Een herkennings- en ontmoetingspunt tijdens het festival; nu staat het op een permanente locatie in de buurt.
De boom was in 2017 ook de inspiratie voor het tijdelijke paviljoen in Londen voor de Serpentine Galleries, die ieder jaar zo’n soort opdracht geven aan internationale architecten. Kéré maakte er weer een ontmoetingspunt van, met voorbeelden van duurzame oplossingen, en weer voor ménsen. ‘Het gaat altijd om mensen. Mensen zoeken naar inspiratie en innovatie. Als architect kijk ik naar hoe ik kan bijdragen aan verandering van een situatie en iets te bouwen wat mensen inspireert zonder dat het een zware last is voor het milieu.’ [Kerearchitecture.com, 2022]

Over de inzet voor zijn geboortedorp Gando heeft Diébédo Francis Kéré gezegd het te zien als een privé-taak, als een plicht aan zijn gemeenschap. ‘Maar iedereen kan tijd maken en bestaande dingen onderzoeken. We moeten vechten om de kwaliteit te creëren die nodig is voor verbetering van het leven’. Dat is zeker ook de taak van de architect, zegt Kéré. ‘Architectuur is in de eerste plaats een dienst aan de mensheid, om een omgeving te scheppen waarin de mens zich kan ontwikkelen, happy kan zijn, welzijn kan beleven. Mijn filosofie is dat iedereen het recht heeft op luxe, in de zin van kwaliteit. Voor de armen en de rijken. Ik wil dat mijn gebouwen de gebruiker inspireren en gelukkig maken.’

Het werk van Diébédo Francis Kéré is veelbekroond, onder meer met: Cité de l’Architecture et du Patrimoine’s Global Award voor duurzame architectuur (2009), BSI Swiss Architectural Award (2010); Global Holcim Awards Gold (2012, Zurich, Zwitserland), Schelling Architecture Award (2014); Arnold W Brunner Memorial Prize in Architecture van de American Academy of Arts & Letters (2017); Thomas Jefferson Foundation Medal in Architecture (2021). De architect doceert aan internationale universiteiten (Yale, Harvard, München), is Honorary Fellow of Royal Architectural Institute of Canada, het American Institute of Architects en lid van het Royal Institute of British Architects.